۱۴۰۳ پنج شنبه ۹ فروردين
مناره (برج ساعت) - Manareh (Pharos) or the Clock Tower

طبق نوشته ها در کتب تاریخی و سفر نامه ها خسرو خان گرجی حاکم گیلان برج ساعت در سال 1230 هجری قمری برابر 1815 میلادی و 1194 شمسی از آجر بنا نموده است. هدف از ایجاد این بنا دیده بانی از دریا و هم به منزلی فانوس دریایی بوده است تا دریا نوردان شب هنگام ساحل را با مشاهده روشنایی در بالای مناره، شناسایی و شناور خود را به داخل کانال برسانند. روی همین اصل چراقی بر فراز آن روشن و نگهبانی در آنجا به کشیک دادن می ایستاد.


در سال 1307 1308 شمسی پس از مرمت این برج ساعت چهار سویی که از کشور آلمان خریـداری شده بود بر بالای آن نصب گردید .این ساعـــت به مبلغ 119980 ریال خریداری شد.
ارتفاع برج ساعت 28 متر و مساحت زیر بنا 50 متر مربع است که تا بالا با شیب بسیار کم قطر آن کمتر می شود. تعداد پله ها ی این بنا 55 عدد می باشد.

در سال 1319 شمسی معماری بنام آقای طاهری از اصفهان آورده شد . وی پس از چوب بست دیواره مناره را بصورت فعلی در آورد و آنرا با تگرگ سیمان کاری کرد و اگر این کار انجام نمی گرفت شاید تا امروز لطمات زیادی به بدنه مناره وارد می شد.

تاریخ احداث

در روزنامه وقایع اتفاقیه شماره 99 مورخه پنجشنبه 12 ربیع الاول 1268 هجری قمری ((1230 شمسی-ن)) آمده است که :

(عیسی خان والی گیلان به انزلی آمده و بر برج بزرگی که در آنجاست رفته و توپچی و تفنگچی را در آنجا با کمال نظام و اسباب و اسلحه سان دیدند).

و باز در همین روزنامه آمده است:

( میرزا فرج الله آجودان توپخانه مبارکه حسب الامر دولت قاهره مامورین ختن برجی جدید بود. برج بزرگی در کمال خوبی و استحکام در این اوقاف به اتمام رسانیده).

مطلب فوق از قدیمی ترین روزنامه ایران است که درباره برج ها می نویسد، حال کدام برج معلوم نیست ولی بنظر می رسد برج توپخانه باشد.

((ملگونوف))که در سال 1860 میلادی ((1239 شمسی-ن)) از سواحل دریای خزر و انزلی دیدن کرده می نویسد:

(در 1725 میلادی ((1104 شمسی-ن)) ژنرال مایور لواشف در گیلان ماند و پس از رفتن ((سوی مانف)) در غربی انزلی قلعه ی ((کاترین پل)) نام بنا نهادند ولی چندی بعد خراب شد)

ملگونوف در ص 214 سفرنامه اش می نویسد:

(انبار قورخانه در پشت برج دوم ، در شمال انزلی قرار دارد).

چنین بنظر میرسد که یاد شده بالا درباره دو برج دیگر غیر از مناره صحبت کرده است زیرا مناره را در جای دیگر آورده است که متعاقبا خواهد آمد.

((خانم کارلاسرنا)) که در سال 1877 میلادی 1294 هجری قمری ((1256 شمسی-ن)) در انزلی توقف کوتاهی داشته می نویسد:

(یک فانوس دریائی که نزدیک عمارت برج مانند((منظور شمس العماره است)) شاه نصب شده است انزلی را برای کشتیرانان مشخص می کند.روبروی این فانوس قصری خرابه که بامش با سفال قرمز پوشیده است خودنمائی می کند. در مدخل این دو فصر دو برج سنگی پناهگاه مانند هست).

رابینو می نویسد:

(در سال 1844 میلادی 1260 هجری قمری ((1223 شمسی ن) در زمان سلطنت محمد شاه قاجار مهندس ابراهیم خان تبریزی جهت آماده کردن مهمات و مستحکم کردن دهانه مرداب انزلی فرستاده شد و دو قلعه پنج ضلعی در ساحل مرداب انزلی و قلعه دیگری در ساحل غازیان برپا کرد قلعه مزبور در این دوره ((1331 هجری قمری)) منهدم شده است و دیده نمی شود).

((مسیو سرتیپ بهلر)) در سال 1269 هجری قمری ((1231 شمسی-ن)) که از انزلی دیدن کرده در گزارشی که به ناصرالدین شاه داده درباره برجهای انزلی و مسائل نظامی یاد کرده(در جلد دوم بخش نیروی زمینی اشاره شده) چنین نوشته است:

(در انزلی دو برج کوچک که به ترکیب مخمس ساخته شده و هریک اضلاع آن شش ذرع است و یک برج در غازیان واقع است).

البته این برجها آنچنان ساخته شده بود که بر بالای آن توپ استقرار می یافت که در بخش نیروی زمینی مشروحا اشاره شده است.

اکنون که به مختصری از برجها در انزلی اشاره نمودیم ، حال به بررسی مناره یا فانوس دریائی می پردازیم و اوراق کتب تاریخی را ورق می زنیم تا این تنها یادگار گذشته در انزلی را برای آیندگان روشن سازیم.

((محمد حسن خان اعتماد السلطنه)) وزیر انضباطات در اواخر دوره ناصری می نویسد:

(بنیاد و ایجاد مناره ی سرحدی فانوس دریائی در انزلی بدست نواب رکن الدوله حاکم گیلان در سنه پانزدهم از جلوس همایون).

ناصرالدین شاه در سال 1264 هجری قمری به سلطنت رسیده پس سال احداث فانوس بحری می شود 1279 هجری قمری((1241 شمسی-ن)).

((سیف الدوله )) ضمن دیدار از انزلی می نویسد:

(در عهد دولت محمد شاه ، در جائی که مرداب داخل دریا می شود و محل عبور کشتی هاست،باستیانی جهت توپخانه ساخته اند در این وقت به امر اعلیحضرت ناصرالدین شاه مقابل باستیان مناره ای ساخته که شبها در سرمناره چراغ گذاشته می شود که کشتی ها در وقت انقلاب هوا راه عبور خود را از دست نداده به سلامت گذرند).

((میرزاحسن فراهانی)) که در سال 1302-1303 هجری قمری ((1263-1264 شمسی-ن)) از انزلی عبور کرده می نویسد:

(نزدیک توپخانه منار بلندی است که از جانب دیوان اعلی ساخته شده برای روشن کردن چراغ در شب به جهت راهنمائی کشتی ها،قریب پنجاه تومان مخارج به این اسم از دیوان اعلی می گیرند و شبی یک چراغ نفتی روشن می کنند که شش هفت تومان بیشتر خرج ندارد).

نوشته سه نفر فوق زمان احداث منار یا فانوس دریائی را در زمان ناصرالدین شاه دانسته اند ولی هیچ یک تاریخ دقیقی رائه نداده است((هانری رنه دالمانی)) که در سال 1907 میلادی ((1268 شمسی-ن)) از انزلی دیدن کرده می نویسد:

( تنها بنای قدیمی که در انزلی دیده می شود برجی است که شاید در دو یا سه قرن پیش چراغی برای راهنمائی کشتی ها در بالای آن قرار می داده اند ولی اکنون شبیه به منار و یا برج جنگی است زیرا که در بالای آن سوراخهائی مانند تیرکش دیده می شود).

با عکس قدیمی از مناره فعلی سوراخهایی برفراز مناره دیده نمی شود و اگر در بدنه مناره سوراخهایی وجود دارد بنظر می رسد به منظور ایجاد روشنائی به داخل مناره و تهویه هوا بوده و می باشد.

ملگونوف می نویسد:

(این برج 40 آرشین خانی ((هرآرشین خانی=12/71 سانتیمتر=44/28 متر-ن)) ارتفاع دارد و از پیربازار علامت آتش این برج دیده می شود).

دیدار ملگونوف از مناره دو سال جلوتر از زمانی است که محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مدعی است مناره ساخته یعنی سال پانزدهم از جلوس ناصرالدین شاه.

پیرمردان انزلی هریک سخنانی درباره مناره بر زبان می آورند که اغلب یکنواخت یا غیر واقعی بنظر می رسد به چند نمونه از این گفتار ها که به حقیقت نزدیک تر بنظر می رسد اشاره می نمائیم.

مرحوم علیرضا خان عمیدی فرزند مرحوم میرزا عباس خان عمید همایون حاکم متوفی انزلی گفته است:

(ساختمان شهربانی و مناره را هدایت الله خان بنا نموده است).

همانطوری که درباره ساختمان معتمدی ((شهربانی فعلی)) گفته ایم ، هدایت الله خان در حدود پنجاه سال در گیلان همچون سلاطین حکومت کرده و آخر الامر پس از ناتوانی در مقابله با قشون قاجار، بناچار در سال 1200 هجری قمری ((1164 شمسی-ن)) به انزلی عقب نشست و در قلعه ای که قبلا در انزلی بنا نهاده بود استقرار یافت و زمانی که به علت ایجاد حریق در قلعه بر زورق نشست تا فرار کند به ضرب گلوله کشته شد(به داستان جنگ های او در انزلی،در جلد سوم تاریخ اشاره شده است) هر چند درباره محل احداث قلعه بزرگ وی اختلاف نظر است ولی ساختن مناره جهت دیده بانی از ناحیه هدایت الله خان را نمی توان نفی کرد و اگر این مسئله ثابت گردد قدمت این مناره را باید بیش از دویست سال دانست.

مرحوم مهندس محمد تقی سلامت از خانواده قدیمی سرخی اظهار داشت که (پدرم تاریخ انزلی بود، از او شنیدم که این مناره را هدایت الله خان ساخته است، برای دیده بانی از دریا).

قابل ذکر است که پدرشان مرحوم عبدالغنی در سال 1298 شمسی رئیس بلدیه انزلی بوده و بین پیرمردان حاضر معروف است.

بطوری که ملاحضه می شود آقای مهندس سلامت گفته ای همانند مرحوم علیرضا خان عمیدی بیان داشته و آنرا تائید کرده است.

آقای محمد خصم کوب (( معروف به بالاسی)) 75 ساله که در سال 1366 دو ماه قبل از فوقش به نگارنده اظهار داشت که:

(پدرم مشهدی قربان از پدرش نقل می کرد که مناره را به دستور نیکولای جهت دیده بانی و راهنمائی کشتی ها ساخته اند و برای مناره از بادکوبه از همان سنگهائی که در ساختمان حمام علی اف به کار رفته به انزلی حمل کرده اند).

((رابینو)) که از سال 1906-1912 میلادی کنسولیار انگلیس در رشت بوده تحقیقات وسیع در سرتاسر گیلان به عمل آورده و در سال 1911 میلادی برابر 1290 شمسی به بررسی انزلی پرداخته است، تاریخ ولادت دارالمرز ایران-گیلان که نوشته یاد شده می باشد، یکی از منابع معتبر و مستند محققان گیلانی است. هر چنددر بعضی اوقات از جمله ذکر تاریخها اشتباهاتی دارد که نگارنده در چند جای تاریخ انزلی آنرا تصحیح کرده است((رابینو )) درباره مناره یا فنوس دریائی می نویسد:

(فانوس درائی به وسیله خسروخان از آجر بنا گردید و در انتهای حد شمالی شهر قرار گرفته است. این بنا 35 ذرع ارتفاع دارد. با وجودی که اکثراً آنرا روشن نمی کردند، مزدنگهبان این برج در سال 1294 هجری قمری برابر 1877 میلادی((1256 شمسی-ن)) 25 تومان و پول روغن آن 328 قران بود که تا سال 1327 هجری قمری 1907 میلادی ((1286 شمسی-ن)) این هزینه را در حساب عمومی گیلان منظور می کردند،این برج فعلا رو به ویرانی است).

و در ص 151 همان کتاب می نویسد:

(خسروخان گرجی که در سال 1230 هجری قمری 1815 میلادی ((1194 شمسی ن)) حکومت گیلان را داشت بناهای زیادی در انزلی ساخت از جمله پارک توپخانه،قورخانه،دیده بان ((چراغ دریائی)) و ... احداث کرد).

با توجه به نزدیکی زمان تحقیق((رابینو)) با احداث مناره واینکه نامبرده مشاهدات خود را به طور دقیق تحقیق کرده و نوشته هایش قابل اعتمادتر می باشد، چنین بنظر می رسد تاریخی را که اعلام داشته صحیح تر باشد.

در بایگانی شهرداری بندرانزلی نامه ای از سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران مورخه 4 تیر ماه 1351 شمسی موجود است که در گزارش آن سازمان آمده:

(مناره چراغ راهنمائی بندرپهلوی به منزله ی فانوس دریائی بحر خزر به منظور هدایت دریانوردان ساخته شده و مدتها مورد استفاده کشتی رانان و دریانوردان بوده است. چنین معلوم است که این مناره به نام چراغ دریائی شهرت دارد و در زمان حکومت خسروخان گرجی والی گیلان بین سالهای 1230 . 1234 هجری قمری ساخته شده و طبق تحقیق و نوشته مسافرین خارجی این مناره شاخص و سمبل معرفی بندرپهلوی در گذشته بوده است).

چنین استنباط می شود که بنا به نظریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، این مناره از سال 1230 تا 1234 هجری قمری ساخته شده و زمان آن با زمان اعلام شده از طرف (رابینو) مطابقت دارد.

تعمیر و تغییر در مناره

در سال 1307-1308 شمسی در زمان تصدی شهرداری مرحوم محمد علی روشن مناره مرمت و تعمیر کلی گردید و ساعت چهار سوئی که از کشور آلمان خریداری شده بود بر بالای آن نصب گردید، این ساعت به مبلغ 980/119 ریال خریداری شد.

بطوریکه در بخش تاریخچه یبلدیه ((شهرداری)) در جلد دوم ، مشروحا اشاره شد قرار بود در میدان فعلی انزلی محل فواره، ساختمانی دو طبقه تقریبا همانند شهرداری تبریز و رشت در سطح کوچکتری احداث و ساعتی چهار سو بر برج کوتاه آن نصب شود و قسمتی از ساختمان را نیز شروع کردند که رضا شاه دستور داد از ساختمان سازی خودداری در نتیجه آنچه را که بالا آورده بودند برچیدند.

شهرداری ناچاراً ساعت سفارش داده شده را بر فراز مناره مناسب تشخیص داده و آنجا نصب می کند.

آقای حسن الهیاری از کارکنان بازنشسته شهرداری که سالها مسئول مناره و ساعت آن بوده می گوید:

(ساعت هفته کوک بوده و هر شش روز یکب ار می بایستی کوک شود و کوک کردن ساعت و زنگ آن بوسیله هندل آهنی انجام می شد،این ساعت از نوع وزنه ای بوده با وزنه سنگینی کار می کرد).

این ساعت دارای یک مکانیزم ساده بوده که چهار میله از موتور دنده ای آن به چهار صفحه اتصال و وزنه سنگین استوانه ای شکل آهنی بر طناب نازک فلزی وصل بوده که با هندل وزنه بالا رفته و با کار کردن ساعت و چرخیدن دنده های مربوطه کم کم به پائین می آمد که مدت 7 روز طول می کشید. در صفحه سمت دریا با شماره های لاتین و دو سمت مقابل که به طرف شهر است باشماره های فارسی خودنمائی می نماید.

ساختمان مناره از آجر ساخته شده و از مصالح ساختمان زمان خود آجر ها چیده شده که احتمالا از امثال ساروج- ارتفاع آن کلا 28 متر تا بالکن((غلام گردش)) 20 متر می باشد.مساحت زیر بنا 50 متر مربع است که تا بالا با شیب بسیار کم قطر آن کمتر می شود.پی مناره 15 متر گفته می شود ولی در عکس قدیمی که شاید قدیمی ترین عکس باشد،چنین بنظر می رسید مناره ای که از سطح زمین ملاحضه می شود روی پایه ای با قطر تقریبی نیم متر بیشتر و ارتفاع دو متر نباشد و این پایه روی یک پایه ای تقریبا مربع یا مستطیل شکل که به شعاع تقریبی 15 متر و ارتفاع حدود بیش از 10 متر قرار گرفته است حال این پایه چند متر زیر زمین است معلوم نیست ولی آنچه می توان از این عکس فهمید، این است و در زیر و کنار آن هشت کوپه مشاهده می شود که بنظر می رسد 8 قبضه توپ باشد که روی آنرا پوشانیده اند. در سمت غرب مناره در ناحیه بالای همان هشت کوپه باستیان نظامی است که بر خاکریزی ساخته شده و در فاصله ی حدود 60-70 متری برج قدیمی است که محل استقرار اتوپخانه و زنجیر معروف بستن دهانه است و احتمالا برج دیگری که باید در اینجا این سوال پیش می آید آیا واقعا در اصل مناره را برای دیده بانی نساخته اند؟

آقای عابدین جفرودی کارمند با سابقه و بازنشسته شهرداری اظهار می دارد که:

(در سال 1319 شمسی زمان تصدی شهرداری آقای مفتاح ، معماری بنام آقای طاهری از اصفهان آورده شد و معمار یاد شده پس از چوب بست ، دیواره مناره را به صورت فعلی در آورد و آنرا با ((تگرگ)) سیمان کاری کرد و اگر اینکار انجام نمی گرفت شاید تا امروز لطمات زیادی به بدنه مناره وارد می شد).

در سال 1368 شهردار وقت، ضمن اجرای طرح نوسازی و بازسازی و طرحهای زیباسازی شهر به تعمیر مناره و راه اندازی ساعت آنرا در سرلوحه کار خود قرار داد و نتیجه پس از مرمت خرابی ها، سیمان کشی قبلی بدنه مناره را که در حال ریختن بود، به کلی برداشته و با بررسی های انجام شده، کاشی کاری را با آب و هوای انزلی مناسب ندیدند و تصمیم گرفتند با سنگ مرمر بدنه مناره را بپوشانند و این کار نیز بر سنگینی مناره افزوده و بر پایه آن فشار وارد می آورد و احتمالا در درازمدت خطری را متوجه این بنا می کرد، ناچاراً سیمان کشی را که هم سبک تر و هم در هوای انزلی مقاوم است ترجیح داده و همین کار را انجام دادند و شیروانی ، در و پنجره ها ، به کلی تعمیر و بازسازی گردید و مناره را با رنگ آبی آسمانی که رنگ دریاست، رنگ آمیزی کرده اند. و ساعت 5 بعد از ظهر روز پنجشنبه 5/7/1369 شمسی صدای زنگ ساعت جدید مناره را با ترنم آهنگی، با چشمانی پر از اشک شوق شنیدم.

واین نتیجه تلاش شهردار انزلی ((آقای رحمان انصاری جوینی)) بود که مردم انزلی را غرق در شادی و شادمانی کرد.

ساعت را به شرکت تیک تاک در تهران سفارش دادند و از نوع الکتریکی است و زمانی که برق برود بوسیله باطریهای شارژ شده بکار خود ادامه می دهد. چهار صفحه ساعت که هریک به قطر یک متر، به جای چهار صفحه قبلی استوار گردید و با ساعت برای نصب چهار ساعت و تعمیرات کلی که انجام گرفت بالغ بر یک میلیون تومان خرج گردید و صدای زنگ ساعت از ساعت 6 صبح هرروز تا 10 شب تا چندکیلومتری انزلی شنیده می شود.

بعد از چندین بار مرمت و رنگ آمیزی و نصب نورافکن های چهارسویه که نمای زیبایی به مناره مخصوصا در شب های مه آلود می داد، نهایتا در سال 1398 مرمت و رنگ آمیزی مجدد مناره از رنگ سفید و آبی به یکدست سفید تغییر رنگ داد.

در سال 1399 در زمان سرپرستی آقای خلیلی مناره بعد از سال ها درب هایش به روی مردم گشوده شد و بازدید از مناره برای عموم آزاد شد.

 
 
 
 

 

The Ruler of Gilan made it of brick in 1816 as a watch tower and lighthouse and for this reason a light used to be on at its top and a guard used stand there to watch. In 1928 it was renewed and a four direction clock was installed at its top. this brick construction having 28 meters height was registered under No1512 in the list of National Monuments of Iran in 1978.i
 
 
 
تاریخ:
1400/11/29
تعداد بازدید:
740
منبع:
Powered by DorsaPortal